(Čl. 5) Pravo na slobodu i bezbednost
(Čl. 5-1) Zakonito hapšenje ili pritvor
(Čl. 5-1-e) Duševno poremećena lica
(Čl. 5-4) Ispitivanje od strane suda
(Čl. 5-4) Pokretanje postupka
(Čl. 35) Uslovi prihvatljivosti
(Čl. 35-3-a) Zloupotreba prava na predstavku
(Čl. 41) Pravično zadovoljenje - opšte

Broj predstavke

31365/96

Zbirke

Sudska praksa
Presuda ESLJP
Veće

Sažetak

Ovaj predmet je Sudu prosledila Evropska komisija za ljudska prava, septembra 1999.godine, u tromesečnom roku propisanom Konvencijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Predmet je formiran na osnovu predstavke protiv Republike Bugarske koju je Komisiji podneo bugarski državljanin g.Dimitar Varbanov. ON je tvrdio da je njegova prinudna hospitalizacija u jednoj psihijatrijskoj klinici bila nezakonita i da nije mogao da se žali sudu na nju.

Komisija je proglasila ovu predstavku delimično dopuštenom i jednoglasno zaključila da su povređeni član 5 stav 1 i član 5 stav 4 Konvencije.

Podnosilac predstavke je bugarski državljanin rođen 1930.godine, živi u Sofiji, a po zanimanju je ekonomista u penziji. Izvesni gospodin Z. je oktobra 1993.godine podneo Okružnom tužulaštvu u Sofiji prijavu protiv podnosioca predstavke u kojoj je tvrdio da je on psihički oboleo i opasan. Njih dvojica su se bili sporili oko zajedničkog posla. Obojica su pretili jedan drugom. Tužilaštvo je otvorilo istragu i prosledio spise lokalnom odeljenju policije. Jedan policajac je sačinio izveštaj u kome je naveo da je podnosilac predstavke ponovo pretio g.Z., da se čini da ima psihičke probleme i da će verovatno ostvariti svoje pretnje. Lekar koji ga je pregledao nanjegov zahtev je smatrao da je psihički zdrav.

Medicinski stručnjaci koji su pregledali podnosioca predstavke tokom njegove prinudne hospitalizacije u jednoj psihijatrijskoj bolnici, zaključili su da boluje od paranoične psihoze, da je agresivan i da predstavlja opasnost po druge ljude. U jednom kasnijem uverenju, drugi lekar koji je pregledao podnosioca predstavke je zaključio da je on psihički zdrav. Podnosilac predstavke ranije nije imao pshijatrijskih problema. Iz spisa proizilazi da je tokom istrage po nalogu tužilaštva direktor gradske psihijatrijske bolnice u Sofiji dva puta pozivao podnosioca predstavke da dođe na psihijatrijski pregled, ali da je on izjavio da neće da se podvrgne pregledu osim ako se ne osnuje međunarodna komisija. Tužilac je januara 1995.godine naložio da podnosilac predstavke bude prinudno odveden upsihijatrijsku bolnicu i da u njoj bude zadržan 20 dana kako bi bio podvrgnut psihijatrijskom pregledu. To je bilo neophodno obzirom na nameru tužioca da nadležnom sudu podnese zahtev da podnosiocu predstavke odredi hospitalizaciju i prinudno psihijatrijsko lečenje, u skladu sa Zakonom o javnom zdravlju. Nalog je bio zasnovan na materijalu prikupljenom tokom istrage. Policija je avgusta 1995.godine odvela podnosioca predstavke iz njegove kuće u psihijatrijsku bolnicu na osnovu naloga tužioca od januara 1995.godine. Podnosilac predstavke je podvrgnut psihijatrijskim pregledima, držan pod sedativima, a lekari su razgovarali i sa njegovom ženom i postavljali joj pitanja o njegovoj prošlosti. Dobio je upalu pluća. Njegova supruga je septembra 1995.godine podnela žalbu Gradskom tužilaštvu Sofije tvrdeći, između ostalog, da se prema njemu nečovečno postupa. Zamolila je tužioca da njenog muža otpusti iz psihijatrijske bolnice. Podnosilac predstavke je u kritičnom stanju izazvanom upalom pluća prebačen u opštu bolnicu. Njegovo stanje se poboljšalo u danim koji su usledili. U opštoj bolnici mu je rečeno da ne napušta sobu u kojoj je bio smešten i bio je vezivan tokom noći. Podnosilac predstavke je oktobra 1995.godine otpušten iz bolnice i otišao je kući obzirom da je psihijatar smatrao da u tom trenutku nema potrebe ni za kakvim psihijatrijskim lečenjem.

Podnosilac predstavke se žalio da je okružni tužilac postupao nezakonito. Inače, tri medeicinska stručnjaka koja su pregledala podnosioca predstavke dok je bio u psihijatrijskoj bolnici preporučila su prinudno lečenje, između ostalog zbog toga što su smatrali da podnosilac predstavke ne shvata u kakvom se stanju nalazi, odbija sve oblike dobrovoljnog lečenja i zato što je izuzetno agresivan.
Prema bugarskom Zakonu o javnom zdravlu Okružni sud može da naloži prinudno psihijatrijsko lečenje nekog psihički obolelog lica. Takav sudski postupak pokreće okružni tužilac koji je obavezan da sprovede prethodnu istragu koja uključuje psihijatrijski pregled. Ali, tužilac je mogao da naloži samo prinudni pregled alkoholičara i narkomana. Zakon je inače davao tužiocu određena ovlašćenja za slučaj kada je neophodno preduzeti hitne mere. Relevantno zakonodavstvo nije predviđalo žalbu sudu lica lišenih slobode radi sprovođenja pregleda u okviru istrage okružnog tužioca.

Podnosilac predstavke je tvrdio da su zaključci Komisije u pogledu određenih činjenica bili zasnovani na posrednim dokazima. Sud je podsetio na svoju ustaljenu sudsku praksu da je utvrđivanje i potvrđivanje činjeničnog stanja prvenstveno bilo na Komisiji shodno sistemu Konvencije koji je važio pre stupanja Protokola 11 na snagu. Sud uzima u obzir izjave podnosioca predstavke, ali ne smatra da one dovode u sumnjuzaključke Komisije o činjeničnom stanju. Država je tvrdila da predstavke treba da bude odbijena jer se njome zloupotrebljava pravo na podnošenje predstavke, s obzirom na uvredljive izjave koje je podnosilac predstavke uputio zastupniku Države.

U odnosu na navodna povredu člana 5 stav 1 Konvencije, Komisija je smatrala da je podnosilac predstavke bio nezakonito lišen slobode u relevantnom periodu, obzirom da relevantno domaće pravo u to vreme nije dozvoljavalo tužiocima da nalažu prinudnu hospitalizaciju u psihijatrijskoj bolnici.

Sud zaključuje da je lišenje slobode podnosioca predstavke trajalo dvadeset pet dana. Sud smatra da se lišenje slobode lica koje se smatra duševno poremećenim ne može smatrati u skladu sa članom 5 st.1(e) Konvencije ako je naloženo bez traženja mišljenja medicinskog stručnjaka. Svaki drugi pristup ne ispunjava zahteve za zaštitu od proizvoljnosti. U ovom slučaju je lišenje slobode podnosioca predstavke imalo za cilj pribavljanje lekarskog mišljenja o njegovom psihičkom zdravlju kako bi se ocenila potreba pokretanja sudskog postupka radi njegovog prinudnog smeštanja u psihijatrijsku bolnicu. Nije pouzdano dokazano da je podnosilac predstavke duševno poremećen.
Dakle lišenje slobode podnosioca predstavke ne predstavlja zakonito lišenje slobode.

U odnosnu na navodnu povredu člana 5 stav 4 Konvencije, podnosilac predstavke je tvrdio da je bio uskraćen prava da pokrene postupak u kome će sud hitno ispitati zakonitost njegovog lišenja slobode. Komisija je zaključila da podnosilac predstavke nije imao mogućnost žalbe sudu kako bi osporio zakonitost svog lišenja slobode. Sud zaključuje da je prekršen član 5 stav 4 Konvencije zato što je podnosilac predstavke bio uskraćen svog prava da sud ispita zakonitost njegovog lišenja slobode.

Preuzmite presudu u pdf formatu

EVROPSKI SUD ZA LJUDSKA PRAVA

ČETVRTO ODELJENJE

VARBANOV protiv BUGARSKE

(Predstavka br. 31365/96)

PRESUDA

5. oktobar 2000. godine

U predmetu Varbanov protiv Bugarske,Evropski sud za ljudska prava (Četvrto odeljenje) u Veću sastavljenom od sledećih sudija:

G. G. RES (RESS), predsednik,
G. A. PASTOR RIDRUEHO (RIDRUEJO),
G. L. KAFLIŠ (CAFLISCH),
G. J. MAKARČIK (MAKARCZYK),
G. V. BUTKEVIĆ (BUTKEVYCH),
G. M. PELONPA (PELLONPÄÄ),
GĐA S. BOTUČAROVA (BOTOUCHAROVA), sudije,

I G. V. BERŽE (BERGER), sekretar odeljenja,

po razmatranju ovog predmeta iza zatvorenih vrata 14. septembra 2000. godine, izriče sledeću presudu usvojenu tog datuma:

POSTUPAK

Ovaj predmet je Sudu prosledila Evropska komisija za ljudska prava (u daljem tekstu “Komisija”) 13. septembra 1999. u tromesečnom roku propisanom ranijim čl. 32, st. 1 i čl. 47 Konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (u daljem tekstu “Konvencija”). Predmet je formiran na osnovu predstavke (br. 31365/96) protiv Republike Bugarske koju je Komisiji u skladu sa ranijim članom 25 podneo bugarski državljanin g. Dimitar Varbanov (u daljem tekstu “podnosilac predstavke”) 10. januara 1996. godine.
Podnosioca predstavke, kome je odobrena pravna pomoć u postupku pred Sudom, zastupao je advokat iz Sofije g. I. Grozev. Bugarsku državu (u daljem tekstu “Država”) zastupao je njen zastupnik pred Sudom gđa V. Điđeva, ko-zastupnik, iz Ministarstva pravde. Podnosilac predstavke, koji je u postupku pred Komisijom koristio inicijale D.V., kasnije nije imao ništa protiv da se otkrije njegovo puno ime.
Podnosilac predstavke je tvrdio da je njegova prinudna hospitalizacija u jednoj psihijatrijskoj klinici bila nezakonita i da nije mogao da se žali sudu na nju.
Komisija je proglasila ovu predstavku delimično prihvatljivom 16. aprila 1988. U svom izveštaju od 21. aprila 1999. godine (u skladu sa ranijim članom 31 Konvencije),^[1] Komisija je jednoglasno zaključila da su povređeni član 5, st. 1 i član 5, st. 4 Konvencije.
Veće sudija Velikog veća je 20. januara 1999. odlučilo da o ovom predmetu treba da odlučuje jedno od odeljenja Suda (shodno čl. 5, st. 4 Protokola 11 uz Konvenciju, pravilu 100, st. 1, i pravilu 24, st. 6 Pravilnika Suda).
Predstavka je dodeljena Četvrtom odeljenju (u skladu sa pravilom 52, st. 1). U okviru tog Odeljenja je formirano Veće koje će razmatrati predmet (u skladu sa članom 27, st. 1 Konvencije) kao što je predviđeno pravilom 26, st. 1.
I podnosilac predstavke i Država su podneli napomene o meritumu (shodno pravilu 59, st. 1). Posle konsultacija sa stranama, Veće je odlučilo da nema potrebe da održi raspravu o meritumu (shodno pravilu 59, st. 2 in fine) a strane su odgovorile na napomene one druge pisanim putem.

ČINJENICE

I Okolnosti slučaja

Podnosilac predstavke je bugarski državljanin rođen 1930. godine. Živi u Sofiji. Po zanimanju je ekonomista i sada se nalazi u penziji.
Izvesni g. Z. je 6. oktobra 1993. godine podneo Okružnom tužilaštvu u Sofiji (Районна прокуратура) prijavu protiv podnosioca predstavke u kojoj je tvrdio da je on psihički oboleo i opasan. Podnosilac predstavke i g. Z. su se bili sporili oko zajedničkog posla; taj spor je u pet navrata bio predmet sudskih postupaka. Podnosilac predstavke je navodno pretio g. Z. i u jednom pismu mu napisao da će samo “sekirom” uspeti da povrati svoj novac i da “pas zaslužuje pseću smrt”. Gospodin Z. je, pak, pretio podnosiocu da će ga kazniti u skladu sa srednjevekovnim zakonima.
Okružno tužilaštvo je otvorilo istragu po prijemu prijave g. Z. Prvobitni cilj istrage je bio da se utvrdi da li ima osnova za pokretanje krivičnog postupka protiv podnosioca predstavke zato što je nekome pretio smrću. Tužilac je prosledio spise lokalnom odeljenju policije 14. oktobran1993. i naložio mu da istraži prijavu g. Z. i da podnosioca predstavke upozori da prekine svoje nezakonito ponašanje. Po saslušanju podnosioca predstavke, jedan policajac je 20. oktobra 1993. sačinio izveštaj u kojem je, između ostalog, izjavio da je podnosilac predstavke ponovo pretio g. Z , da se čini da ima psihičke probleme i da će verovatno ostvariti svoje pretnje. Policijac je takođe ispitao jednog komšiju podnosioca predstavke, koji je izjavio da je on kavgadžija.
Strane su Sudu podnele dokumente vezane za psihičko zdravlje podnosioca predstavke. Jedan lekar sofijskog Gradske psihijatrijske klinike (Градски психиатричен диспансер) je u uverenju izdatom 18. oktobra 1993. godine tvrdio da je podnosilac predstavke, koji je zatražio psihijatrijski pregled uz obrazloženje da mu je potreban dokaz da je sposoban da overi svoj testament, psihički zdrav. U svom izveštaju od 9. novembra 1995. godine, medicinski stručnjaci koji su pregledali podnosioca predstavke tokom njegove prinudne hospitalizacije u jednoj psihijatrijskoj bolnici (vidi st. 26) zaključili su da boluje od paranoične psihoze, da je agresivan i da predstavlja opasnost po druge ljude. U jednom kasnijem uverenju, izdatom 4. marta 1996. godine, drugi lekar koji je pregledao podnosioca predstavke je zaključio da je on psihički zdrav. Podnosilac predstavke ranije nije imao psihijatrijskih problema.
Okružno tužilaštvo je u februaru 1994. naložilo lokalnoj policiji da istraži da li je neophodno zatražiti nalog od nadležnog suda za prinudno psihijatrijsko lečenje podnosioca predstavke u skladu sa članom 36 Zakona o javnom zdravlju (Закон за народното здраве).
Prema podnosiocu predstavke, on je u oktobru 1993. a zatim i u aprilu 1994. podnosio tužilaštvu primerke uverenja od 18. oktobra 1993. u kom je utvrđeno da je psihički zdrav (vidi st. 11 gore) i još jedan dokument tome u prilog. Tvrdio je da je u dva navrata odlazio u Gradsku psihijatrijsku kliniku u Sofiji i zahtevao da bude podvrgnut pregledu ali da je oba puta bio odbijen.
Iz kratkog pregleda činjenica u medicinskom izveštaju od 9. novembra 1995. (vidi st. 26) proizlazi da je tokom istrage koju je sprovodio tužilac, direktor Gradske psihijatrijske klinike u Sofiji dva puta pozivao podnosioca predstavke da dođe na psihijatrijski pregled, prvi put 9. maja a zatim ponovo 5. septembra 1994. Čini se da je podnosilac predstavke primio te pozive. On je odgovorio pismima u kojima je, između ostalog, izjavio da neće da se podvrgne pregledu osim ako se ne osnuje međunarodna komisija, opisao je bolnicu kao “korumpiranu” i kao “ispostavu državne bezbednosne policije”.
Tužilac pri Okružnom tužilaštvu je 27. januara 1995. naložio da podnosilac predstavke bude prinudno odveden u psihijatrijsku bolnicu i da u u njoj bude zadržan 20 dana kako bi bio podvrgnut psihijatrijskom pregledu. To je bilo neophodno s obzirom na nameru tužioca da nadležnom sudu podnese zahtev da podnosiocu predstavke odredi hospitalizaciju i prinudno psihijatrijsko lečenje. U nalogu je takođe bilo navedeno da je izdat u skladu sa članom 36 Zakona o javnom zdravlju, članom 22 Smernica br. 295/85 Glavnog tužilaštva (Указание на Главна прокуратура) i članom 4, st. 2, Uputstava br. 1/81 Ministarstva javnog zdravlja (инструкция на Министерство на народното здраве). Nalog je bio zasnovan na materijalu prikupljenom tokom istrage (vidi st. 10-14).
Tužilac je ovaj predmet 30. januara 1995. poslao psihijatrijskoj klinici u Sofiji a primerak predmeta lokalnoj policiji. Okružno tužilaštvo je 3. maja 1995 od policije zahtevalo objašnjenje zašto nije izvršila nalog od 27. januara 1995. Policija je 16. avgusta 1995. predmet vratila Okružnom tužilaštvu uz obrazloženje da joj podnosilac predstavke nije dozvolio da uđe u njegovu kuću. Okružno tužilaštvo je ponovo podnelo predmet policiji 23. avgusta 1995. i insistiralo na izvršenju naloga izdatog 27. januara 1995.
Policija je 31. avgusta 1995. podnosioca predstavke odvela iz njegove kuće u psihijatrijsku bolnicu na osnovu naloga tužioca od 27. januara 1995.Podnosilac predstavke je podvrgnut psihijatrijskim pregledima. Držali su ga pod sedativima. Lekari su takođe razgovarali sa njegovom ženom i postavljali joj pitanja o njegovoj prošlosti.
Podnosiocu predstavke je utvrđena dijagnoza upale pluća 4. septembra 1995. Lečen je antibioticima.
Supruga podnosioca predstavke je 5. septembra 1995. podnela žalbu Gradskom tužilaštvu Sofije (Градска прокуратура). Između ostalog je tvrdila da se prema njemu nečovečno postupa, da nije dobila primerak naloga tužioca i da joj nije bilo dozvoljeno da obiđe svog muža u bolnici do 2. septembra 1995. Zamolila je tužioca da njenog muža otpusti iz psihijatrijske klinike.
Podnosilac predstavke je u kritičnom stanju izazvanom pogoršanjem upale pluća 15. septembra 1995. prebačen u opštu bolnicu. Njegovo zdravlje se poboljšalo u danima koji su usledili.
Čini se da se podnosilac predstavke i dalje nalazio pod kontrolom psihijatra tokom prvih nekoliko dana po premeštanju u opštu bolnicu. Rečeno mu je da ne napušta sobu u koju je smešten i tokom noći je vezivan za krevet. Podnosilac je tvrdio, a Država nije porekla, da je on boravio u takvim uslovima do 24. septembra 1995. godine, kada je njegovo zdravlje počelo da se popravlja. .
Psihijatri zaduženi za sprovođenje prinudnog pregleda podnosioca predstavke u psihijatrijskoj bolnici su. o premeštanju podnosioca predstavke obavestili Okružno tužilaštvo 18. septembra 1995 i zatražili «produženje roka za pripremu sudskog psihijatrijskog izveštaja» do 20. oktobra 1995. Ovaj zahtev je odobren usmenim putem, preko telefona. Čini se da tužilac nije sačinio nikakav zvaničan nalog kojim se obustavlja prinudna hospitalizacija podnosioca predstavke u psihijatrijskoj klinici.
Regionalni tužilac je 11. oktobra 1995. napisao pismo supruzi podnosioca predstavke u vezi sa njenom žalbom od 5. septembra 1995. U pismu je samo naveo da je njen muž premešten u opštu bolnicu i da će zato okružnom tužiocu biti odobreno dodatno vreme da završi svoju istragu.
Podnosilac predstavke je 16. oktobra 1995. otpušten iz opšte bolnice i otišao je kući s obzirom na to da, kako je utvrdio psihijatar koji ga je pregledao, «u (ovom) trenutku nije neophodno nikakvo psihijatrijsko lečenje».
Podnosilac predstavke se u novembru 1995. i kasnije žalio tužilačkim organima u pogledu događaja u avgustu i septembru 1995. i, između ostalog, tvrdio da je okružni tužilac postupao nezakonito. Njegove žalbe je razmatralo Gradsko tužilaštvo Sofije a zatim Glavno tužilaštvo, koji su u svojim pismima od 1. februara, odnosno 12. juna 1996. izjavili da se okružni tužilac pridržavao važeće procedure. Podnosilac predstavke je takođe slao brojna pisma ministru zdravlja, sudovima i drugim ustanovama, žaleći se na zlostavljanje i na nameru lekara i tužilaca da ga ubiju. Zdravstvene vlasti su mu odgovarale dopisima u kojima su navodile sled događaja i uveravale ga da su njegove sumnje neosnovane.
U nastavku istrage koju je sprovodio okružni tužilac, tri medicinska stručnjaka, koja su pregledala podnosioca predstavke u vreme njegovog boravka u psihijatrijskoj bolnici, su podnela izveštaj datiran 9. novembra 1995. u kojem su preporučila prinudno lečenje, između ostalog, zato što ne shvata u kakvom se stanju nalazi, odbija sve oblike dobrovoljnog lečenja i zato što je izuzetno agresivan.
Okružni tužilac je u januaru 1996. podneo zahtev Okružnom sudu u Sofiji (Районен съд) da izda nalog kojim određuje prinudno psihijatrijsko lečenje podnosioca predstavke u skladu sa članom 36, st. 3 Zakona o javnom zdravlju. Sud je ovaj zahtev razmotrio i odbacio 30. aprila 1996. Žalbe podnosioca predstavke i tužioca koje su usledile bile su odbijene zbog zastarelosti.

II. Relevantno domaće pravo

Prema članu 36, stavovi. 3-6, zajedno sa čl. 59, st. 2, čl. 61 i čl. 62, st. 1 Zakona o javnom zdravlju, okružni sud može da naloži prinudno psihijatrijsko lečenje nekog psihički obolelog lica.

Takav sudski postupak pokreće okružni tužilac koji je obavezan da sprovede prethodnu istragu, koja uključuje i psihijatrijski pregled, kako bi ocenio da li postoji potreba za pokretanjem postupka. Stoga je uobičajeno da tužilac tokom istrage pozove dotično lice da se podvrgne pregledu.

Nijedna odredba Zakona o javnom zdravlju koja je bila na snazi u to vreme nije izričito ovlašćivala tužioca da naloži prinudno dovođenje nekog lica u bolnicu i njegovo prinudno zadržavanje u njoj radi sprovođenja psihijatrijskog pregleda. Prema članu 62, st. 2, tužilac je mogao da naloži prinudni pregled, ali samo alkoholičara i narkomana.

Zakon je davao tužiocu određena ovlašćenja ukoliko zdravstveno stanje lica iziskuje preduzimanje hitnih mera. Načelnik medicinske službe bolnice je u takvim situacijama mogao da naloži privremeno prinudno lečenje nekog lica. Lekar je morao odmah da o tome obavesti nadležnog tužioca, koji je morao da pokrene postupak pred nadležnim sudom (član 46, st. 5, Zakona, i član 70 propisa o sprovođenju Zakona). Prema članu 70, st. 2 propisa o sprovođenju Zakona, načelnik medicinske službe bolnice morao je odmah da otpusti pacijenta ako tužilac odbije da pokrene sudski postupak.

Relevantno zakonodavstvo nije predviđalo žalbu sudu lica lišenih slobode radi sprovođenja pregleda u okviru istrage okružnog tužioca. Član 105, stav 4 Zakona o javnom zdravlju, tumačen zajedno sa Zakonom o upravnom postupku (Закон за административното производство), predviđao je mogućnost sudske žalbe, ali samo protiv naloga za prinudno lečenje lica koja boluju od neke zarazne bolesti (čl. 36, st. 2) i protiv «(drugih naloga) zdravstvenih organa» ali ne i tužilačkih organa.
Uputstvo br. 1/81 Ministarstva javnog zdravlja predstavlja delegirano zakonodavstvo. Zasnovano je na članu 2 dopuna Zakona o javnom zdravlju, koji propisuje da Ministarstvo javnog zdravlja izdaje propise i uputstva vezane za sprovođenje Zakona o javnom zdravlju. Ovo uputstvo je objavljeno u Službenom glasniku.

Prema relevantnom delu člana 4, st. 2 ovog uputstva:

“... sudski psihijatrijski pregled sprovode zdravstveni organi uz pristanak lica koje se pregleda. Ukoliko to lice ne pristaje na pregled, zdravstveni organi bez odlaganja zahtevaju pisani nalog i pomoć tužioca ili suda za pregled (tog lica) bez smeštanja u bolnicu ili za privremeno upućivanje (tog lica) u psihijatrijsku bolnicu radi sprovođenja sudskog psihijatrijskog pregleda.»

Smernice 296/85 Glavnog tužilaštva predstavljaju interni dokument namenjen tužiocima koje je vezan za njihov rad na slučajevima prinudnog medicinskog lečenja. One nisu objavljene.

Član 16 i članovi koji slede odnose se na korake koje treba preduzeti ako postoje informacije da neko lice može biti podvrgnuto prinudnom psihijatrijskom ili drugom lečenju. Ove odredbe se odnose na prinudne preglede i lečenje duševno poremećenih lica, alkoholičara i narkomana ali se u njima ne pravi nikakva razlika između ove tri kategorije (za razliku od odredbi Zakona o javnom zdravlju, koji sadrži zasebne odredbe u pogledu svake kategorije).

Prema Smernicama, tužilac mora da sprovede istragu po prijemu pritužbe ili drugih obaveštenja o nekom licu i da pozove dotično lice da se podvrgne psihijatrijskom pregledu ako postoje jasne naznake da je u pitanju neki psihijatrijski problem. Prema članu 21, st. 2:

“U slučaju da se dotično lice ne pojavi (na pregledu) u roku koji mu je naznačen, tužilac će naložiti policiji da ga prinudno dovede (u skladu sa čl. 62, st. 2 Zakona o javnom zdravlju)».

Prema članu 22 Smernica:

“Tužilac može na predlog načelnika medicinske službe psihijatrijske klinike i na osnovu predočene medicinske dokumentacije da pisanim putem naloži privremen prinudni smeštaj psihički obolelih lica u specijalizovanoj bolnici radi sprovođenja psihijatrijskog pregleda (član 70 propisa o sprovođenju Zakona o javnom zdravlju). Tužilac zatim bez odlaganja podnosi zahtev za prinudno lečenje.»

U februaru 1997. su donete izmene nekih članova Zakona o javnom zdravlju. Ove izmene u st. 2-4 člana 61 predviđaju da tužilac može da u okviru istrage naloži prinudnu hospitalizaciju nekog lica u psihijatrijskoj bolnici u trajanju do trideset dana (a u izuzetnim slučajevima i do tri meseca) radi sprovođenja lekarskog pregleda tog lica ako je ono ranije odbilo da se dobrovoljno podvrgne pregledu. Međutim, nije usvojena nijedna odredba koja dozvoljava sudsku reviziju naloga tužioca. Izmene Zakonika o krivičnom postupku koje su stupile na snagu 1. januara 2000. uvode sudski postupak za prinudnu hospitalizaciju u psihijatrijskoj bolnici lica protiv kog je pokrenut krivični postupak. Ovaj postupak se, međutim, ne odnosi na lica koja su hospitalizovana radi podvrgavanja psihijatrijskom pregledu u skladu sa nalogom tužioca izdatim shodno članu 61 Zakona o javnom zdravlju.

PRAVO

I Ocena činjenica od strane suda

Podnosilac predstavke je tvrdio da su zaključci Komisije u pogledu određenih činjenica bili zasnovani na posrednim dokazima. On je, konkretno, smatrao da Sud ne treba da podrži zaključak Komisije da je primao pozive da se dobrovoljno podvrgne psihijatrijskom pregledu s obzirom na to da Država nije podnela primerke dokumenata koji to dokazuju.
Sud podseća na svoju ustaljenu sudsku praksu da je utvrđivanje i potvrđivanje činjeniča prvenstveno bilo na Komisiji shodno sistemu Konvencije koji je važio pre stupanja Protokola 11 na snagu (raniji član 28, st. 1 i član 31 Konvencije). Premda Sud nije obavezan da prihvati zaključke Komisije u pogledu činjenica i premda je slobodan da ih sam ocenjuje u svetlu svog materijala koji mu je predočen, on svoja ovlašćenja u ovoj oblasti koristi samo u izuzetnim okolnostima (vidi, na primer, İlhan v. Turkey [GC], br. 22277/93, st. 47, ECHR 2000-VII ).
Sud uzima u obzir izjave podnosioca predstavke ali ne smatra da one dovode u sumnju zaključke Komisije o činjeničnom stanju. Te činjenice potkrepljuju pisani dokazi, kao što je psihijatrijski izveštaj od 9. novembra 1995. u kom su navedene činjenice i delovi pisama koje je poslao podnosilac predstavke (vidi st. 14). Komisija je pristupila svom zadatku ocene dokaza sa neophodnom opreznošću i detaljno razmotrila elemente koji su potkrepljivali tvrdnje podnosioca predstavke, kao i one koji su dovodili njihovu verodostojnost u sumnju. Sud smatra da kritike podnosioca predstavke ne pokreću nikakva suštinska pitanja koja bi nalagala da on iskoristi sopstvena ovlašćenja i utvrđuje činjenice. U ovim okolnostima, Sud prihvata činjenice koje je utvrdila Komisija i koje su dopunjene dodatnim dokazima podnetim Sudu (vidi st. 9-27).

II. Preliminarni prigovor Države

Država je tvrdila da predstavka treba da bude odbijena jer se njome zloupotrebljava pravo na podnošenje predstavke u smislu člana 35, st. 3 Konvencije s obzirom na uvredljive izjave koje je podnosilac predstavke uputio zastupniku Države.

Premda je pribegavanje uvredljivim izrazima u postupku pred Sudom bez sumnje neprimereno, Sud smatra da, osim u izuzetnim slučajevima, neka predstavka može da bude odbijena zato što je uvredljiva samo ako je svesno zasnovana na neistinitim činjenicama (vidi presudu u predmetu Akdivar and Others v. Turkey od 16. septembra 1996. godine, Reports of Judgments and Decisions 1996-IV, str. 1206, st. 53-54; I.S. v. Bulgaria (dec.), br. 32438/96, 6. april 2000. godine, presuda nije objavljena; Aslan v. Turkey, predstavka br. 22497/93, odluka Komisije od 20. februara 1995. godine, Decisions and Reports (DR) 80-A, str. 138; i odluku Komisije u predmetu Assenov and Others v. Bulgaria, predstavka br. 24760/94, od 27. juna 1996. godine, DR 86-A, str. 54, 68). Sud ne smatra da je to u ovom predmetu slučaj s obzirom na to da su žalbe podnosioca predstavke o povredi njegovih prava iz Konvencije zasnovane na stvarnim činjenicama od kojih neke čak ni Država ne poriče.

Stoga se preliminarni prigovor Države odbacuje.

III. Navodna povreda člana 5, stav 1 Konvencije

Podnosilac predstavke se žalio da je nezakonito lišen slobode suprotno članu 5, st. 1 Konvencije, po kom:

“ Svako ima pravo na slobodu i bezbednost ličnosti. Niko ne može biti lišen slobode osim u sledećim slučajevima i u skladu sa zakonom propisanim postupkom:

...

(e) zakonitog lišenja slobode .... duševno poremećenih lica ....”

A. Argumenti pred Sudom

Podnosilac predstavke je tvrdio da u vreme na koje se predstavka odnosi tužioci nisu bili ovlašćeni da lišavaju slobode lica za koja veruju da su duševno poremećena radi njihovog podvrgavanja lekarskim pregledima. Međutim, nalog za lišenje slobode podnosioca predstavke izdao je tužilac i bio je zasnovan na neobjavljenom internom uputstvu koje nije imalo status pravnog propisa.

Prema podnosiocu predstavke, čak i da je tužilac bio ovlašćen da naloži lišenje slobode, ne bi bio ispunjen standard zakonitosti jer on nikada nije propisno obavešten o tom nalogu. Tvrdio je da nikada nije bio obavešten o potrebi da se podvrgne pregledu i o nalogu za njegovo lišenje slobode koji je izdao tužilac. Prema relevantnom opštem upravnom i građanskom pravu, svako takvo obaveštenje moralo je po prijemu da potpiše lice kojem je upućeno ili, ukoliko to nije moguće, svedok koji izjavljuje zašto to nije moguće.

Podnosilac predstavke je dalje tvrdio da relevantno domaće pravo ne obezbeđuje garantije protiv proizvoljnog lišenja slobode jer ne propisuje jasnu proceduru i suštinske kriterijume za lišenje slobode radi sprovođenja psihijatrijskog pregleda.

Po mišljenju podnosioca predstavke, osnovni nedostatak, koji navodno nije ispravljen izmenama Zakona o javnom zdravlju donetim 1997. godine, odnosio se na to što lišenje slobode nije uslovljeno medicinskim dokazima. Nijedan psihijatar nije dao svoju ocenu. Relevantno zakonodavstvo u to vreme, pa i ono trenutno na snazi, nije obavezivalo tužioca da zatraži lekarsko mišljenje o psihičkom zdravlju dotičnog lica i o potrebi za njegovim lišenjem slobode. Konačno, važeća procedura navodno nije predviđala propisno obaveštavanje tog lica pre prinudnog pregleda.

Država je tvrdila da članovi 36, st. 3, 59, st. 2 i 61 Zakona o javnom zdravlju propisuju postupak po kom se može zahtevati prinudna hospitalizacija duševno poremećenog lica. Prva faza ovog postupka obuhvatala je istragu tužioca, koji je morao da utvrdi da li postoje informacije koje ukazuju na to da li je možda dotično lice duševno poremećeno i da li je to lice opasno.

U slučaju podnosioca predstavke je takva istraga sprovedena. Sproveli su je tužilac i policajci i navodila je na zaključak da je ponašanje podnosioca preteće i da je neophodno podvrći ga lekarskom pregledu. Podnosilac predstavke je zatim više puta bio pozivan na pregled.

Država je zatim tvrdila da organima treba dati određenu slobodu odlučivanja u pogledu ocene zdravstvenog stanja lica za koje se veruje da je duševno poremećeno i u pogledu potrebe za sprovođenjem prinudnog pregleda. Pregled podnosioca predstavke je zaista potvrdio mišljenje da on treba da bude smešten u psihijatrijsku bolnicu, kao što dokazuje lekarski izveštaj od 9. novembra 1995.
Komisija je smatrala da je podnosilac predstavke bio nezakonito lišen slobode od 31. avgusta 1995. do nenavedenog datuma posle 15. septembra 1995. s obzirom na to da relevantno domaće pravo u to vreme nije dozvoljavalo tužiocima da nalažu prinudnu hospitalizaciju u psihijatrijskoj klinici. S obzirom na ovaj zaključak, Komisija je smatrala da nije neophodno da razmatra da li su ostali zahtevi iz člana 5, st. 1(e) Konvencije ispunjeni.

B. Ocena Suda

Strane se slažu da je prinudna hospitalizacija podnosioca predstavke u psihijatrijskoj klinici predstavljala «lišenje slobode». To lišenje je počelo 31. avgusta 1995. Komisija je zaključila da je ono trajalo do nekoliko dana posle 15. septembra 1995. Podnosilac predstavke je Sudu razjasnio da je bio pod nadzorom i noću vezivan za svoj krevet do 24. septembra 1995. Država nije osporila ovu izjavu.

Sud stoga zaključuje da je lišenje slobode podnosioca predstavke trajalo dvadeset pet dana, od 31. avgusta do 24. septembra 1995.

Država je smatrala da je lišenje slobode podnosioca predstavke u skladu sa članom 5, st. 1(e) Konvencije. Nije se pozvala ni na jednu drugu odredbu da bi ga opravdala.
Sud podseća na svoju ustaljenu jurisprudenciju prema kojoj neko lice ne može da se smatra «duševno poremećenim» i da bude lišeno slobode ako nisu ispunjena bar sledeća tri uslova: prvo, mora se sa pouzdanošću dokazati da je ono duševno poremećeno; drugo, psihičko oboljenje mora po svom karakteru ili stepenu da opravdava prinudnu hospitalizaciju; treće, zakonitost produžavanja lišenja slobode zavisi od daljeg postojanja takvog poremećaja (vidi presudu u predmetu Winterwerp v. the Netherlands od 24. oktobra 1979. godine, Series A br. 33, str. 17-18, st. 39, i presudu u predmetu Johnson v. the United Kingdom od 24. oktobra 1997. godine, Reports 1997-VII, str. 2409-10, st. 60).
Sud zatim ponavlja da odsustvo proizvoljnosti takođe predstavlja neophodni element «zakonitosti» lišenja slobode u smislu člana 5, st. 1. Lišenje nekog lica slobode predstavlja tako ozbiljnu meru da je ona opravdana samo ako su razmotrene druge, manje stroge mere i ako je zaključeno da bi one bile nedovoljne da zaštite to lice ili javni interes, koji možda iziskuju lišenje slobode tog lica. Mora se dokazati da je lišenje slobode neophodno u datim okolnostima (vidi predmet Witold Litwa v. Poland, br. 26629/95, st. 78, ECHR 2000-III)
Sud smatra da se lišenje slobode lica koje se smatra duševno poremećenim ne može smatrati u skladu sa članom 5, st. 1(e) Konvencije ako je naloženo bez traženja mišljenja medicinskog stručnjaka. Svaki drugi pristup ne ispunjava zahteve zaštite od proizvoljnosti inherentne u članu 5 Konvencije.

Konkretni oblik i postupak u tom pogledu zavisi od okolnosti. Možda će u hitnim slučajevima ili ako je neko lice uhapšeno zbog nasilničkog ponašanja biti prihvatljivo zatražiti takvo mišljenje odmah posle hapšenja. U svim drugim slučajevima je neophodno konsultovati se sa medicinskim stručnjakom pre lišenja slobode. Ukoliko nema drugih mogućnosti, na primer zato što dotično lice odbija da se podvrgne pregledu, mora se bar zatražiti ocena medicinskog stručnjaka na osnovu predmeta tog lica; bez takve ocene se ne može smatrati da je sa pouzdanošću dokazano da je lice duševno poremećeno (vidi presudu u predmetu X v. the United Kingdom od 5. novembra 1981. godine, Series A br. 46).

Štaviše, lekarska ocena mora biti zasnovana na stvarnom psihičkom zdravstvenom stanju dotičnog lica a ne samo na događajima iz prošlosti. Neki medicinski izveštaj ne može da se smatra dovoljnim opravdanjem za lišenje slobode ako se odnosi na događaj koji se odvio u daljoj prošlosti.

Podnosilac predstavke je u ovom predmetu lišen slobode u skladu sa nalogom tužioca koji je izdat bez konsultacija sa medicinskim stručnjakom. Istina je da je lišenje slobode podnosioca predstavke upravo i imalo za cilj pribavljanja lekarskog mišljenja o njegovom psihičkom zdravlju kako bi se ocenila potreba pokretanja sudskog postupka radi njegovog prinudnog smeštanja u psihijatrijsku bolnicu.

Sud je, međutim, mišljenja da je bilo moguće i neophodno pribaviti prethodnu ocenu psihijatra, bar na osnovu dostupnih pismenih dokaza. Niko nije tvrdio da je ovaj slučaj hitan. Podnosilac predstavke ranije nije imao psihičkih problema i očigledno je podneo lekarsko uverenje da je psihički zdrav. Sud u ovim okolnostima ne može da prihvati da su, u odsustvu psihijatrijske ocene, mišljenja tužioca i policajca o psihičkom stanju podnosioca predstavke, koja su, štaviše, bila zasnovana na dokazima iz 1993. i 1994. godine, bila dovoljna da opravdaju nalog za njegovo hapšenje, a kamoli njegovo lišenje slobode u trajanju od dvadeset i pet dana, od 31. avgusta do 24. septembra 1995. .

Takođe je istina da je podnosilac predstavke po hapšenju odveden u psihijatrijsku kliniku gde su ga pregledali lekari.

Nema, međutim, nikakvih naznaka da su lekari koji su ga 31. avgusta 1995. primili u psihijatrijsku bolnicu zamoljeni da daju mišljenje o tome da li podnosilac predstavke mora da bude lišen slobode kako bi bio podvrgnut pregledu. O prvobitnom dvadesetodnevnom lišenju slobode podnosioca predstavke koje je kasnije produženo je već bio odlučio tužilac 27. januara 1995. bez konsultacija sa medicinskim stručnjakom.

Sledi da nije sa pouzdanošću dokazano da je podnosilac predstavke duševno poremećen.

Sud stoga zaključuje da lišenje slobode podnosioca predstavke nije predstavljalo «zakonito lišenje slobode ... duševno poremećenog lica» u značenju člana 5, st. 1(e) jer je naloženo bez traženja medicinskog mišljenja.
Kao i Komisija, Sud, dalje, primećuje da odredbe Zakona o javnom zdravlju koje su bile na snazi u to vreme nisu uopšte ovlašćivale tužioce da nalože prinudnu hospitalizaciju nekog lica u psihijatrijskoj klinici radi sprovođenja psihijatrijskog pregleda.

Država se pred Sudom pozvala na član 59, st. 2, i član 61, st. 1 Zakona, prema kojima tužilac mora da sprovede istragu i organizuje psihijatrijski pregled dotičnog lica pre no što nadležnom sudu podnese zahtev za njegovu prinudnu hospitalizaciju u psihijatrijskoj bolnici. Ove odredbe, međutim, ne predviđaju nadležnost tužioca da naloži lišenje slobode tog lica kako bi obezbedio njegov pregled. Uputstvo br. 1/81 ministra javnog zdravlja, koje je podrazumevalo takvu nadležnost, nije propisalo nikakva pravila u tom pogledu i stoga nije bilo dovoljno jasno.

Štaviše, ni zakon koji je u to vreme važio, kao ni izmene donete 1997. godine, nisu postavljali traženje lekarskog mišljenja kao preduslov za nalaganje lišenja slobode radi sprovođenja prinudnog psihijatrijskog pregleda, i stoga nisu ispunjavali neophodni standard zaštite od proizvoljnosti.

Ovi nedostaci nisu ispravljeni činjenicom da su interne Smernice br. 295/85 koje je izdalo Glavno tužilaštvo sadržale odredbe vezane za prinudne psihijatrijske preglede. Te smernice nisu bile objavljene i taj dokument nije imao formalnu pravnu snagu.

Sud u tom pogledu ponavlja da izrazi «u skladu sa zakonom» i «u skladu sa zakonom propisanim postupkom» nalažu da osporavana mera treba da bude zasnovana na domaćem pravu i takođe upućuje na kvalitet dotičnog zakona, nalažući da on treba da bude dostupan licu na kog se odnosi i da njegove posledice treba da budu predvidljive (vidi Amann v. Switzerland [GC], br. 27798/95, st. 50, ECHR 2000-II, i presudu u predmetu Amuur v. France od 25. juna 1996. godine, Reports 1996-III, str. 850-51, st. 50).

Konačno, kao što je Komisija ispravno primetila, činjenica da nije izdata nikakva odluka kojom se okončava njegovo lišenje slobode dodatno ukazuje na nejasnost pravnog postupka i neizvesnost u pogledu njegovog lišenja slobode.
Sud stoga zaključuje da je povređen član 5, st. 1 Konvencije s obzirom na činjenicu da lišenje slobode podnosioca predstavke nije bilo opravdano shodno podstavu (e) ove odredbe i da nije bilo zasnovano na domaćem pravu koje, štaviše, ne obezbeđuje potrebnu zaštitu od proizvoljnosti jer ne propisuje traženje medicinskog mišljenja.

IV. Navodna povreda člana 5, stav 4 Konvencije

Podnosilac predstavke je tvrdio da je bio uskraćen prava da pokrene postupak u kome će sud hitno ispitati zakonitost njegovog lišenja slobode, suprotno članu 5, stav 4 Konvencije, koji predviđa:

«Svako ko je lišen slobode ima pravo da pokrene postupak u kome će sud hitno ispitati zakonitost lišenja slobode i naložiti puštanje na slobodu ako je lišenje slobode nezakonito.«

A. Argumenti pred Sudom

Podnosilac predstavke je tvrdio da tužilac koji je naložio njegovo lišenje slobode nije imao karakteristična svojstva «suda» i da nije sprovodio nikakav postupak koji je bio sudski po svojoj prirodi. Konkretno, podnosilac predstavke nije imao nikakve mogućnosti da iznese svoju poziciju ili ospori dokaze. Niti je podnosilac predstavke kasnije, posle nalaganja njegovog lišenja slobode, imao pristup sudu.
Država je tvrdila da su bitni priroda i nadležnost a ne naziv tela koje razmatra zakonitost lišenja slobode. Okružni i regionalni tužioci su ispitali slučaj podnosioca predstavke. Podnosilac predstavke je takođe mogao da se žali i Glavnom javnom tužiocu ali to nije učinio.

Država je priznala da relevantno pravo nije dozvoljavalo žalbu sudu u slučajevima lišenja slobode naloženih u okviru istrage pre pokretanja postupka za prinudnu hospitalizaciju u psihijatrijskoj bolnici. Razlog tome je ležao u činjenici da su mišljenja u Bugarskoj po pitanju statusa tužilaca bila podeljena u periodu od 1992. do 1998. godine. Međutim, doneto je nekoliko izmena zakona 1999. od kada je Sud doneo presudu u predmetu Asenov i ostali protiv Bugarske (Assenov and Others v. Bulgaria, presuda od 28. oktobra 1998. godine, Reports 1998-VIII) kako bi se zakon uskladio sa zahtevima iz Konvencije i jurirpudencijom Suda. Dakle, bugarske vlasti su u tom pogledu uložile iskrene napore. Na osnovu toga, i uzimajući u obzir da je svrha Konvencije da vrši pritisak na Države da usklade svoje zakonodavstvo sa njom, Država je pozvala Sud da odbije žalbu o povredi člana 5, st. 4 Konvencije.

Komisija je zaključila da podnosilac predstavke nije imao mogućnost žalbe sudu kako bi osporio zakonitost svog lišenja slobode.

B. Ocena Suda

Sud podseća na svoju ustaljenu jurisprudenciju, prema kojoj svako ko je lišen slobode ima pravo na to da sud ispita zakonitost njegovog lišenja slobode. Zahtev u Konvenciji da postupak lišenja slobode bude podložan nadzoru nezavisnog suda je od suštinske važnosti u kontekstu svrhe koja leži u osnovi člana 5 Konvencije o postojanju mera zaštite od proizvoljnosti. U pitanju su kako zaštita fizičke slobode lica tako i njihova lična bezbednost (vidi presudu u predmetu Kurt v. Turkey od 25. maja 1998, Reports 1998-III, str. 1185, st 123).

Sudski nadzor u nekim slučajevima može da bude obuhvaćen odlukom kojom se nalaže lišenje slobode ako takvu odluku donosi telo koje predstavlja «sud» u smislu člana 5, stav 4 Konvencije. Neki organ mora da bude nezavistan od izvršne vlasti i od strana u postupku kako bi predstavljao takav «sud». Takođe mora da pruža osnovne garantije sudskog postupka koje se primenjuju u predmetima koji se odnose na lišenje slobode.

Ako procedura nadležnog tela koje nalaže lišenje slobode ne pruža takve garantije, Država mora da obezbedi delotvoran pristup nekom drugom organu, koji pruža sve garantije sudskog postupka. Dotično lice treba da ima pristup sudu i mogućnost da bude saslušano bilo lično ili preko neke vrste zastupnika (vidi presudu u predmetu De Wilde, Ooms and Versyp v. Belgium od 18. juna 1971. godine, Series A br. 12, str. 39-41, st. 73-76, i u navedenom predmetu Winterwerp, str.. 24-25, st. 60-61).

Država ne spori da bugarsko pravo u to vreme nije omogućavalo žalbu sudu protiv lišenja slobode koje naloži tužilac u okviru istrage s ciljem pokretanja postupka za prinudnu hospitalizaciju u psihijatrijskoj bolnici. Sud prima k znanju nesumnjivo iskrene napore bugarskih vlasti da usklade domaće zakonodavstvo sa Konvencijom. To, međutim, nikako ne može da posluži kao osnova za odbijanje žalbe podnosioca predstavke koja se odnosi na stvarne događaje koja se tiču njegovih prava iz Konvencije. Tačnost izjave Države da je zakon usklađen sa Konvencijom zakonskim izmenama usvojenim 1997. godine, koju osporava podnosilac predstavke, ne može se ocenjivati u kontekstu ovog predmeta. Sud mora da ograniči svoje razmatranje na konkretne okolnosti ovog slučaja.
Sud u tom pogledu primećuje da je lišenje slobode podnosioca predstavke naložio okružni tužilac, koji je kasnije postao strana u postupku protiv njega i zahtevao njegovu hospitalizaciju u psihijatrijskoj bolnici (vidi st. 15 i 27). Podnosilac predstavke je mogao da se žali samo višim tužiocima na nalog okružnog tužioca.

Stoga se ne može smatrati da je lek predviđen članom 5, st. 4 Konvencije bio dostupan podnosiocu predstavke. Ta odredba jemči svim uhapšenim ili pritvorenim licima pravo da se žale sudu. Obavezno ispitivanje zakonitosti stoga nije bilo niti obuhvaćeno prvobitnom odlukom o lišenju slobode niti obezbeđeno postojećim mogućnostima podnošenja žalbe.

Sud stoga zaključuje da je prekršen član 5, st. 4 Konvencije jer je podnosilac predstavke bio uskraćen svog prava da sud ispita zakonitost njegovog lišenja slobode.

V. Primena člana 41 Konvencije

Član 41 Konvencije propisuje:

«Kada Sud utvrdi prekršaj Konvencije ili protokola uz nju, a unutrašnje pravo Visoke strane ugovornice u pitanju omogućava samo delimičnu odštetu, Sud će, ako je to potrebno, pružiti pravično zadovoljenje oštećenoj stranci.»

A. Odšteta

Podnosilac predstavke je zahtevao finansijsku odštetu u iznosu od 130.036 američkih dolara (USD). Tim iznosom je obuhvaćeno 120.000 USD izgubljenog prihoda – po 1.000 USD mesečno u periodu od deset godina – jer je podnosilac predstavke navodno bio sprečen da prihvati jednu poslovnu ponudu zbog događaja na koje se žalio, kao i 10.000 USD za pokrivanje troškova lečenja u sanatorijumu i 360 USD za lekove za upalu pluća. Uz neke od ovih zahteva je priložio kopije poslovne prepiske, apotekarskih faktura i nekih očigledno nebitnih dokumenata.
Podnosilac predstavke je takođe zahtevao odštetu u iznosu od 40.000 francuskih franaka (FRF) na ime moralne i fizičke štete koju je pretrpeo zbog lišenja slobode.

Podnosilac predstavke je tvrdio da treba uzeti u obzir njegova osećanja bespomoćnosti i straha prouzrokovanih nepostojanjem pravnih osnova i bilo kakve mogućnosti da sud ispita zakonitost njegovog lišenja slobode. Činjenica da je bio lišen slobode u psihijatrijskoj klinici gde se prema njemu postupalo kao prema ludom licu predstavljala je izuzetno ozbiljnu povredu njegovog ljudskog dostojanstva i izazvala mu poniženje i bol. Davali su mu sedative i noću ga vezivali za krevet. Tri dana su ga držali bez kontakata sa spoljnim svetom i nijednom posetiocu nije bilo dozvoljeno da ga vidi do trećeg dana otkad je lišen slobode. Kada je dobio upalu pluća, određeno mu je posebno lečenje sa velikim zakašnjenjem čime je njegov život bio doveden u opasnost.

Zastupnik Države je tvrdio da je podnosiocu predstavke utvrđena dijagnoza psihičkog oboljenja i da su osećanja straha i bespomoćnosti koja navodi u suštini svojstvena njegovom zdravstvenu stanju. Takođe, po mišljenju zastupnika, preterani iznosi koje je podnosilac predstavke zahtevao bili su «plod njegovog psihičkog poremećaja».

Država je takođe iznela detaljnu analizu svih dokumenata koje je podnosilac predstavke podneo kako bi potkrepio svoj zahtev za finansijsku odštetu, neke od njih je okvalifikovala kao falsifikate i izjavila je da se jedan od njih odnosi na ono što je zastupnik Države opisao kao «junačku komunističku prošlost» podnosioca predstavke a ne na pitanja relevantna za ovaj predmet.

Država je na kraju tvrdila da treba uzeti u obzir životni standard u Bugarskoj i pozvala Sud da odbije zahteve za pravično zadovoljenje.

Uprkos proizvoljnim izjavama zastupnika Države, Sud smatra da podnosilac predstavke nije dokazao neposrednu uzročnu vezu između utvrđenih povreda Konvencije u ovom predmetu i navodne finansijske štete. Konkretno, činjenica da je podnosilac predstavke dobio poslovnu ponudu ne predstavlja pouzdan dokaz izgubljenih prihoda. U pogledu lekarskih troškova čiju je nadoknadu zahtevao, Sud podseća da je Komisija proglasila neprihvatljivim žalbe podnosioca predstavke da su lekari hteli da ga ubiju i da su naudili njegovom zdravlju (vidi odluku Komisije o prihvatljivosti od 16. aprila 1998. godine). U pogledu nematerijalne odštete, Sud smatra da je podnosilac predstavke sigurno osećao bol i patnju zbog nezakonitog lišenja slobode, koje je trajalo dvadeset pet dana, i nemogućnosti sudskog ispitivanja njegovog lišenja slobode koje je nesumnjivo dovelo do njegovog osećanja bespomoćnosti u odnosu na vlast. Činjenica da je podnosilac predstavke držan u psihijatrijskoj klinici iako se nije sa pouzdanošću dokazalo da je duševno poremećen predstavlja dodatnu otežavajuću okolnost.

S obzirom na svoju jurisprudenciju (vidi presudu u predmetu Lukanov v. Bulgaria od 20. marta 1997. godine, Reports 1997-II; presudu u predmetu Sakık and Others v. Turkey od 26. novembra 1997. godine, Reports 1997-VII; presudu u predmetu Demir and Others v. Turkey od 23. septembra 1998. godine, Reports 1998-VI; predmet Baranowski v. Poland, br. 28358/95, ECHR 2000-III; i navedenu presudu u predmetu Witold Litwa) i donoseći svoju ocenu na pravičnoj osnovi, Sud podnosiocu predstavke dodeljuje 4.000 leva (BGN) na ime nematerijalne štete.

B. Troškovi

Podnosilac predstavke je zahtevao nadoknadu od 240 FRF za troškove poštarine i 1.300 FRF za troškove prevoda njegovih pisanih napomena podnetih u postupku pred Komisijom (tj. oko 540 BGN).

Podnosilac predstavke je podneo kopije faktura i poštanskih priznanica. Nije zahtevao nikakvu nadoknadu u pogledu postupka pred Sudom, za koji je dobio pravnu pomoć.

Država je izjavila da dokumenti koje je podnosilac predstavke podneo ne dokazuju da je zaista snosio troškove čiju nadoknadu zahteva. U svakom slučaju, treba oduzeti troškove pravne pomoći koju je platio Savet Evrope.
Sud primećuje da se zahtevi podnosioca predstavke odnose isključivo na postupak pred Komisijom, dok se pravna pomoć koju je primao, u iznosu od 4.100 FRF, odnosila samo na postupak pred Sudom. Stoga se taj iznos ne može ni oduzeti.

Sud, međutim, primećuje da je tokom postupka pred Komisijom podnosilac predstavke podneo brojne podneske koji od njega nisu traženi i smatra da ne može da zahteva naknadu za troškove poštarine i prevoda svih njih. Odlučujući na pravičnoj osnovi, Sud dodeljuje podnosiocu predstavke 300 BGN.

C. Zatezna kamata

Prema informacijama dostupnim Sudu, propisana kamatna stopa koja važi u Bugarskoj na dan usvajanja ove presude iznosi 13,85% godišnje.

SUD IZ TIH RAZLOGA, JEDNOGLASNO

Odbacuje preliminarni prigovor Države;
Zaključuje da je povređen član 5, st. 1 Konvencije;
Zaključuje da je povređen član 5, st. 4 Konvencije;
Zaključuje da

(a) Država treba podnosiocu predstavke da isplati sledeće iznose u roku od tri meseca:

(i) 4.000 BGN (četiri hiljade leva) na ime nematerijalne štete;

(ii) 300 BGN (tri stotine leva) na ime troškova zajedno s bilo kojom vrednošću PDV koja bi mogla biti naznačena;

(b) prostu kamatu po godišnjoj stopi od 13,85 odsto po isteku navedenog tromesečnog roka do isplate iznosa;

Odbacuje ostale zahteve podnosioca predstavke za pravično zadovoljenje.

Presuda sačinjena na engleskom i izrečena na javnom pretresu u Sudu za ljudska prava u Strazburu 5. oktobra 2000.

Vinsent Berže (Vincent BERGER) Georg RES

sekretar predsednik

Prevod presude Beogradski centar za ljudska prava

FOURTH SECTION

CASE OF VARBANOV v. BULGARIA

(Application no. 31365/96)

JUDGMENT

STRASBOURG

5 October 2000

In the case of Varbanov v. Bulgaria,

The European Court of Human Rights (Fourth Section), sitting as a Chamber composed of:

MrG. Ress, President,
MrA. Pastor Ridruejo,
MrL. Caflisch,
MrJ. Makarczyk,
MrV. Butkevych,
MrM. Pellonpää,
MrsS. Botoucharova, judges,
and Mr V. Berger, Section Registrar,

Having deliberated in private on 14 September 2000,

Delivers the following judgment, which was adopted on that date:

PROCEDURE

1. The case was referred to the Court by the European Commission of Human Rights (“the Commission”) on 13 September 1999, within the three‑month period laid down by former Articles 32 § 1 and 47 of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms (“the Convention”). It originated in an application (no. 31365/96) against the Republic of Bulgaria lodged with the Commission under former Article 25 by a Bulgarian national, Mr Dimitar Varbanov (“the applicant”), on 10 January 1996.

2. The applicant, who was granted legal aid before the Court, was represented by Mr Y. Grozev, a lawyer practising in Sofia. The Bulgarian Government (“the Government”) were represented by their Agent, Mrs V. Djidjeva, co‑Agent, of the Ministry of Justice. Having originally been designated before the Commission by the initials D.V., the applicant subsequently did not object to the disclosure of his name.

3. The applicant alleged that his confinement in a psychiatric clinic was unlawful and that it was not possible to appeal to a court in this respect.

4. The application was declared partly admissible by the Commission on 16 April 1998. In its report of 21 April 1999 (former Article 31 of the Convention) [Note by the Registry. The report is obtainable from the Registry.], it expressed the unanimous opinion that there had been violations of Article 5 § 1 and Article 5 § 4.

5. On 20 September 1999 a panel of the Grand Chamber determined that the case should be decided by one of the Sections of the Court (Article 5 § 4 of Protocol No. 11 to the Convention and Rules 100 § 1 and 24 § 6 of the Rules of Court).

6. The application was allocated to the Fourth Section (Rule 52 § 1). Within that Section, the Chamber which would consider the case (Article 27 § 1 of the Convention) was constituted as provided in Rule 26 § 1.

7. The applicant and the Government each filed observations on the merits (Rule 59 § 1). The Chamber having decided, after consulting the parties, that no hearing on the merits was required (Rule 59 § 2 in fine), the parties replied in writing to each other's observations.

THE FACTS

I. THE CIRCUMSTANCES OF THE CASE

8. The applicant is a Bulgarian national born in 1930 and living in Sofia. He is an economist, now retired.

9. On 6 October 1993 a Mr Z. lodged with the District Prosecutor's Office (Районна прокуратура) in Sofia a complaint against the applicant, stating that he was mentally ill and dangerous. The applicant and Mr Z. had been involved in disputes related to their joint business activity which had been the object of five sets of judicial proceedings between them. The applicant had apparently threatened Mr Z., stating in a letter to him that, inter alia, the only possible method of getting his money back was “the axe”, and that “a dog deserves a dog's death”. Mr Z., for his part, threatened the applicant with punishment according to medieval laws.

10. Following the receipt of Mr Z.'s complaint, the District Prosecutor's Office opened an inquiry. The purpose of the inquiry was, initially, to establish whether there were grounds to institute criminal proceedings against the applicant for having threatened to kill someone. On 14 October 1993 the prosecutor transmitted the file to the local police department with instructions to investigate Mr Z.'s complaint and to serve the applicant with a warning that he should cease his unlawful behaviour. On 20 October 1993, after hearing the applicant, a police officer drew up a report in which he stated, inter alia, that the applicant had repeated his threats against Mr Z., and that he appeared to have mental problems and was likely to carry out his threats. The police officer also heard a neighbour of the applicant who stated that he was a troublemaker.

11. The parties have submitted to the Court documents in respect of the applicant's mental health. A certificate issued on 18 October 1993 by a doctor at the Sofia City Psychiatric Clinic (Градски психиатричен диспансер) established that the applicant, who had requested a psychiatric examination declaring that he needed to have his capacity to make a will certified, was mentally healthy. In their report of 9 November 1995, the medical experts who examined the applicant during his confinement in a psychiatric hospital (see paragraph 26 below) concluded that he had a paranoiac psychosis, that he was aggressive and posed a threat to others. In a later certificate, issued on 4 March 1996, another doctor who had examined the applicant found that he was mentally healthy. The applicant did not have a history of psychiatric problems.

12. In February 1994 the District Prosecutor's Office instructed the local police department to inquire whether it was necessary to request, from the competent court, the applicant's compulsory psychiatric treatment under section 36 of the Public Health Act (Закон за народното здраве).

13. According to the applicant's version of the facts, in October 1993 and again in April 1994 he submitted to the prosecution authorities a copy of the certificate of 18 October 1993 which established that he was mentally healthy (see paragraph 11 above) and another document to that effect. He alleged that he had gone to the Sofia City Psychiatric Clinic on two occasions requesting to be examined, but that had been refused.

14. As it transpires from the summary of facts contained in the medical report of 9 November 1995 (see paragraph 26 below), in the course of the prosecutor's inquiry the applicant was invited on 9 May and again on 5 September 1994 by the director of the Sofia City Psychiatric Clinic to come for a psychiatric examination. It appears that the applicant received these invitations. He sent letters in reply stating, inter alia, that he would not undergo an examination unless an international commission were set up, and described the hospital as “corrupt” and as a “department of the State security police”.

15. On 27 January 1995 a prosecutor from the District Prosecutor's Office ordered that the applicant should be brought by force to a psychiatric hospital, and be kept there for twenty days to undergo a psychiatric examination. This was necessary in view of the prosecutor's intention to submit to the competent court a request for the applicant's committal for compulsory psychiatric treatment. The order also stated that it was issued pursuant to section 36 of the Public Health Act, section 22 of Guidelines no. 295/85 of the Chief Public Prosecutor's Office (Указание на Главна прокуратура) and section 4(2) of Instruction no. 1/81 of the Ministry of Public Health (инструкция на Министерство нанародното здраве). It was based on the material collected in the course of the inquiry (see paragraphs 10-14 above).

16. On 30 January 1995 the prosecutor's file was sent to the psychiatric clinic in Sofia, with a copy to the local police. On 3 May 1995 the District Prosecutor's Office asked the police to explain their failure to enforce the order of 27 January 1995. On 16 August 1995 the police returned the file to the District Prosecutor's Office with the explanation that the applicant had not allowed access to his home. On 23 August 1995 the District Prosecutor's Office again transmitted the file to the police and insisted on the enforcement of the order of 27 January 1995.

17. On 31 August 1995, on the basis of the prosecutor's order of 27 January 1995, the applicant was taken from his home by the police and brought to a psychiatric hospital.

The applicant underwent psychiatric examinations. He was given sedatives. The doctors also interviewed his wife, asking her questions about his past.

18. On 4 September 1995 the applicant was diagnosed as suffering from pneumonia. A treatment with antibiotics was applied.

19. On 5 September 1995 the applicant's wife submitted a complaint to the Sofia City Prosecutor's Office (Градска прокуратура). She stated, inter alia, that the manner in which her husband was treated was inhuman, that she had not been given a copy of the prosecutor's order and that she had not been allowed to visit her husband in the hospital until 2 September 1995. She asked the prosecutor to release the applicant from the psychiatric clinic.

20. On 15 September 1995 the applicant was transferred to a general hospital in a critical condition because of the developing pneumonia. In the following days his health improved.

21. It appears that during the first few days after his transfer to the general hospital the applicant remained under the control of a psychiatrist. He was instructed not to leave the room where he had been placed and was tied to his bed during the night. The applicant stated, and the Government did not dispute, that this situation lasted until 24 September 1995, when his health started to improve.

22. On 18 September 1995 the psychiatrists who were in charge of conducting the applicant's compulsory examination at the psychiatric hospital informed the District Prosecutor's Office about the applicant's transfer and requested an extension until 20 October 1995 of “the time-limit for the forensic psychiatric report”. The request was granted orally by telephone. It appears that the prosecutor did not make any formal order terminating the compulsory stay of the applicant at the psychiatric clinic.

23. On 11 October 1995 a regional prosecutor wrote to the applicant's wife in relation to her complaint of 5 September 1995. The letter stated only that her husband had been transferred to a general hospital and that, therefore, the district prosecutor would be given additional time to deal with his inquiry.

24. On 16 October 1995 the applicant was discharged from the general hospital and went home as “no psychiatric treatment was necessary at [that] moment”, according to a psychiatrist who had examined him.

25. In November 1995 and later again the applicant complained in respect of the events of August-September 1995 to the prosecution authorities stating, inter alia, that the district prosecutor had acted unlawfully. The complaints were examined by the Sofia City Prosecutor's Office and then by the Chief Public Prosecutor's Office, which replied by letters of 1 February and 12 June 1996 respectively that the district prosecutor had complied with the applicable procedure.

The applicant also sent numerous letters to the Minister of Health, to the courts and to other institutions complaining that he had been ill-treated and that the doctors and the prosecutors wanted to kill him. He received answers from the public-health authorities reciting the sequence of events and assuring him that his suspicions were unfounded.

26. In the continuing inquiry of the district prosecutor, three medical experts, who had examined the applicant at the time when he was at the psychiatric hospital, delivered a report dated 9 November 1995 in which they recommended compulsory treatment because, inter alia, he did not understand his condition, refused any form of voluntary treatment and was extremely aggressive.

27. In January 1996 the district prosecutor submitted a request to the Sofia District Court (Районен съд) for an order committing the applicant for compulsory psychiatric treatment under section 36(3) of the Public Health Act. On 30 April 1996, after a hearing, the court dismissed the request. The applicant's and the prosecutor's ensuing appeals were rejected as being out of time.

II.RELEVANT DOMESTIC LAW

28. According to section 36(3) to (6) read in conjunction with section 59(2), section 61 and section 62(1) of the Public Health Act, a mentally ill person can be committed for compulsory psychiatric treatment by a decision of a district court.

Such judicial proceedings are instituted by a district prosecutor who is under the obligation to undertake a prior inquiry, including a psychiatric examination, in order to assess the need for instituting proceedings. The prosecutor therefore would normally invite the person concerned to undergo an examination in the framework of his inquiry.

The Public Health Act, as in force at the relevant time, did not contain any provision expressly authorising a prosecutor to order a person to be brought by force to a hospital and detained there for the purpose of such a
psychiatric examination. Under section 62(2), a prosecutor could issue an order for a compulsory examination, but only in respect of alcoholics or drug addicts.

Certain powers were given to the prosecutor where the person's state of health required emergency measures. In such a situation the chief medical officer of a hospital could order a person's temporary compulsory treatment. The doctor had to inform immediately the competent prosecutor, who had to institute proceedings before the competent court (section 36(5) of the Act and section 70 of the Act's implementing regulations). According to Section 70(2) of the Act's implementing regulations, if the prosecutor refused to institute judicial proceedings, the chief medical officer had to release the patient immediately.

29. The relevant law did not provide for an appeal to a court where persons were detained for an examination in the framework of a district prosecutor's inquiry. Section 105(4) of the Public Health Act, read in conjunction with the Administrative Procedure Act (Закон за административното производство), provided for a judicial appeal, but only against orders for compulsory treatment of persons suffering from a contagious disease (section 36(2)) and against “[other orders] of the public-health authorities”, not of the prosecution authorities.

30. Instruction No. 1/81 of the Ministry of Public Health is a piece of delegated legislation. It is based on section 2 of the supplementary provisions to the Public Health Act, which stipulates that the Minister of Public Health shall issue regulations and instructions for the implementation of the Public Health Act. The instruction is published in the Official Gazette.

Section 4(2) of the instruction, in its relevant part, provides as follows:

“... the [forensic psychiatric] examination shall be effected by the health-care authorities with the consent of the person concerned. Where the person concerned does not consent, the health-care authorities shall promptly request a written order and assistance from a prosecutor or a court for the [person's] examination without admission to a hospital, or for the [person's] temporary committal to a psychiatric clinic for the purpose of effecting a forensic psychiatric examination.”

31. Guidelines no. 295/85 of the Chief Public Prosecutor's Office is an internal document for prosecutors in their work in cases of compulsory medical treatment. It has not been published.

Sections 16 et seq. concern the steps to be taken where there has been information that a person may be liable to compulsory psychiatric or other treatment. These provisions deal with compulsory examinations and treatment of persons of unsound mind, alcoholics and drug addicts, without distinguishing between these three categories (in contrast to the provisions of the Public Health Act, where separate rules exist).

According to the guidelines, following the receipt of a complaint or other information the prosecutor has to conduct an inquiry and, if there are clear indications that a psychiatric problem is involved, to invite the person concerned for a psychiatric examination. Section 21(2) provides as follows:

“In case the person concerned does not appear [for the examination] within the time-limit indicated to him, the prosecutor shall order him to be brought by force by the police (section 62(2) of the Public Health Act).”

Section 22 of the guidelines provides as follows:

“Upon the proposal of the chief medical officer of the psychiatric clinic the prosecutor may, on the basis of the medical documentation provided, authorise in writing the temporary internment of mentally ill persons in a specialised hospital, for a psychiatric examination (section 70 of the Public Health Act's implementing regulations). The prosecutor shall then promptly submit a request for compulsory treatment.”

32. Certain amendments to the Public Health Act were introduced in February 1997. These amendments, in paragraphs 2 to 4 of section 61, provide that a prosecutor, in the framework of his inquiry, can order the confinement in a psychiatric hospital for up to thirty days (up to three months in exceptional cases), for the purpose of a medical examination, of a person who has refused to undergo such an examination voluntarily. However, no provision allowing judicial review of the prosecutor's order was introduced.

The Code of Criminal Procedure, by virtue of an amendment in force since 1 January 2000, introduced a judicial procedure for the confinement in a psychiatric clinic of a person against whom criminal proceedings have been brought. This procedure, however, does not concern persons who have been confined in a clinic for a psychiatric examination pursuant to a prosecutor's order under section 61 of the Public Health Act.

THE LAW

I.THE COURT'S ASSESSMENT OF THE FACTS

33. The applicant argued that the Commission's findings as regards certain facts had been based on circumstantial evidence. In particular, the applicant considered that since the Government had not submitted copies of documents establishing that he had received invitations to appear voluntarily for a psychiatric examination, the Court should not uphold the Commission's finding in this respect.

34. The Court reiterates its settled case-law that under the Convention system prior to the entry into force of Protocol No. 11, the establishment and verification of the facts was primarily a matter for the Commission (former Articles 28 § 1 and 31 of the Convention). While the Court is not bound by the Commission's findings of fact and remains free to make its own assessment in the light of all the material before it, it is only in exceptional circumstances that it will exercise its powers in this area (see, as a recent authority, İlhan v. Turkey [GC], no. 22277/93, § 47, ECHR 2000-VII ).

35. The Court takes into account the applicant's statements but does not consider that they cast doubt on the Commission's conclusions of fact. These conclusions are supported by documentary evidence, such as a report by psychiatrists dated 9 November 1995 reciting the facts and reproducing passages from letters sent by the applicant (see paragraph 14 above). The Commission approached its task of assessing the evidence with the requisite caution, giving detailed consideration to the elements which supported the applicant's claims and those which cast doubt on their credibility. The Court does not find that the criticisms made by the applicant raise any matter of substance which might warrant the exercise of its own powers of verifying the facts. In these circumstances, the Court accepts the facts as established by the Commission and supplemented by the additional evidence submitted to the Court (see paragraphs 9-27 above).

II. THE GOVERNMENT'S PRELIMINARY OBJECTION

36. The Government submitted that the application should be rejected as being an abuse of the right of petition, within the meaning of Article 35 § 3 of the Convention, regard being had to the offensive remarks made by the applicant against the Agent of the Government.

While the use of offensive language in proceedings before the Court is undoubtedly inappropriate, the Court considers that, except in extraordinary cases, an application may only be rejected as abusive if it was knowingly based on untrue facts (see the Akdivar and Others v. Turkey judgment of 16 September 1996, Reports of Judgments and Decisions1996-IV, p. 1206, §§ 53-54; I.S. v. Bulgaria (dec.), no. 32438/96, 6 April 2000, unreported; Aslan v. Turkey, application no. 22497/93, Commission decision of 20 February 1995, Decisions and Reports (DR) 80-A, p. 138; and Assenov and Others v. Bulgaria, application no. 24760/94, Commission decision of 27 June 1996, DR 86-A, pp. 54, 68). The Court does not consider that such is the case, the applicant's complaints that his rights under the Convention were violated being based on real facts some of which are, indeed, undisputed by the Government.

The Government's preliminary objection is therefore dismissed.

III. ALLEGED VIOLATION OF ARTICLE 5 § 1 OF THE CONVENTION

37. The applicant complained that he was deprived of his liberty unlawfully and in breach of Article 5 § 1 of the Convention, the relevant parts of which provide:

“Everyone has the right to liberty and security of person. No one shall be deprived of his liberty save in the following cases and in accordance with a procedure prescribed by law:

...

(e) the lawful detention of persons ... of unsound mind ...”

A. Arguments before the Court

38. The applicant submitted that at the relevant time the applicable domestic law did not empower prosecutors to detain for the purpose of a medical examination persons believed to be of unsound mind. However, the order for the applicant's detention was issued by a prosecutor and was based on an unpublished internal instruction which did not have the status of a legal rule.

In the applicant's submission, even if the prosecutor did have the power to order detention, the standard of lawfulness would not have been met, as he had never received proper notification. He maintained that he had never been informed of the need to undergo an examination and of the prosecutor's order for his detention. The relevant general administrative and civil law required that any such notification had to be signed by the person notified or, where this was not possible, by a witness declaring why this was not possible.

39. The applicant further argued that the relevant domestic law did not provide guarantees against arbitrary deprivation of liberty as it did not set out a clear procedure and substantive criteria for a detention with the purpose of conducting a psychiatric examination.

In the applicant's view the major deficiency, which allegedly had not been remedied by the 1997 amendments to the Public Health Act, was that such detention was not made conditional on medical evidence. No evaluation by a psychiatrist was made. The relevant law, even that currently in force, did not oblige the prosecutor to seek a medical opinion as to the mental health of the person concerned and as to the need for detention. Finally, the applicable procedure allegedly did not ensure proper notification prior to a compulsory examination.

40. The Government submitted that sections 36(3), 59(2) and 61 of the Public Health Act established a procedure whereby the confinement of a person of unsound mind might be sought. The first stage of this procedure was an inquiry by a prosecutor who had to establish whether or not there existed information indicating that the person concerned might be of unsound mind and whether or not that person posed a threat.

Such an inquiry did take place in the applicant's case. It was conducted by a prosecutor and police officers and led to the conclusion that the applicant demonstrated a threatening behaviour and that a medical examination was necessary. The applicant was then repeatedly invited to come for an examination.

41. The Government further submitted that the authorities should be afforded a certain margin of appreciation in the assessment of the medical condition of a person believed to be of unsound mind and in respect of the need for a compulsory examination. Indeed, in the applicant's case his examination had confirmed the opinion that he should be placed in a psychiatric hospital, as evidenced by the medical report of 9 November 1995.

42. The Commission considered that the applicant was unlawfully deprived of his liberty between 31 August 1995 and an unspecified date after 15 September 1995, as the relevant domestic law at the material time did not empower prosecutors to order confinement in a psychiatric clinic. In view of this finding, the Commission considered it unnecessary to examine whether the other requirements of Article 5 § 1 (e) of the Convention had been met.

B. The Court's assessment

43. It is common ground between the parties that the applicant's compulsory confinement in a psychiatric hospital constituted a “deprivation of liberty”. It commenced on 31 August 1995. The Commission found that it lasted until several days after 15 September 1995. Before the Court, the applicant clarified that he was under control and was tied to his bed at night until 24 September 1995. The Government did not dispute this statement.

The Court finds, therefore, that the applicant's detention lasted twenty-five days, between 31 August and 24 September 1995.

44. The Government maintained that the applicant's deprivation of liberty fell under paragraph 1 (e) of Article 5 of the Convention. No other provision was relied on to justify it.

45. The Court recalls its established case-law according to which an individual cannot be considered to be of “unsound mind” and deprived of his liberty unless the following three minimum conditions are satisfied: firstly, he must reliably be shown to be of unsound mind; secondly, the mental disorder must be of a kind or degree warranting compulsory confinement; thirdly, the validity of continued confinement depends upon the persistence of such a disorder (see the Winterwerp v. the Netherlands judgment of 24 October 1979, Series A no. 33, pp. 17-18, § 39, and the Johnson v. the United Kingdom judgment of 24 October 1997, Reports 1997-VII, pp. 2409-10, § 60).

46. The Court further reiterates that a necessary element of the “lawfulness” of the detention within the meaning of Article 5 § 1 (e) is the absence of arbitrariness. The detention of an individual is such a serious measure that it is only justified where other, less severe measures, have been considered and found to be insufficient to safeguard the individual or public interest which might require that the person concerned be detained. The deprivation of liberty must be shown to have been necessary in the circumstances (see WitoldLitwa v. Poland, no. 26629/95, § 78, ECHR 2000-III).

47. The Court considers that no deprivation of liberty of a person considered to be of unsound mind may be deemed in conformity with Article 5 § 1 (e) of the Convention if it has been ordered without seeking the opinion of a medical expert. Any other approach falls short of the required protection against arbitrariness, inherent in Article 5 of the Convention.

The particular form and procedure in this respect may vary depending on the circumstances. It may be acceptable, in urgent cases or where a person is arrested because of his violent behaviour, that such an opinion be obtained immediately after the arrest. In all other cases a prior consultation is necessary. Where no other possibility exists, for instance due to a refusal of the person concerned to appear for an examination, at least an assessment by a medical expert on the basis of the file must be sought, failing which it cannot be maintained that the person has reliably been shown to be of unsound mind (see the X v. the United Kingdom judgment of 5 November 1981, Series A no. 46).

Furthermore, the medical assessment must be based on the actual state of mental health of the person concerned and not solely on past events. A medical opinion cannot be seen as sufficient to justify deprivation of liberty if a significant period of time has elapsed.

48. In the present case the applicant was detained pursuant to a prosecutor's order which had been issued without consulting a medical expert. It is true that the purpose of the applicant's detention was precisely to obtain a medical opinion, in order to assess the need for instituting judicial proceedings with a view to his psychiatric internment.

The Court is of the opinion, however, that a prior appraisal by a psychiatrist, at least on the basis of the available documentary evidence, was possible and indispensable. There was no claim that the case involved an emergency. The applicant did not have a history of mental illness and had apparently presented a medical opinion to the effect that he was mentally healthy. In these circumstances, the Court cannot accept that in the absence of an assessment by a psychiatrist the views of a prosecutor and a police officer on the applicant's mental health, which were moreover based on evidence dating from 1993 and 1994, sufficed to justify an order for his arrest, let alone his detention for twenty-five days in August and September 1995.

It is also true that when he was arrested the applicant was taken to a psychiatric clinic where he was seen by doctors.

However, there is no indication that an opinion as to whether or not the applicant needed to be detained for an examination was sought from the doctors who admitted him to the psychiatric hospital on 31 August 1995. The applicant's detention for an initial period of twenty days, later prolonged, had already been decided by a prosecutor on 27 January 1995, without the involvement of a medical expert.

It follows that the applicant was not reliably shown to be of unsound mind.

49. The Court therefore finds that the applicant's detention was not “the lawful detention ...of [a person] of unsound mind” within the meaning of Article 5 § 1 (e) as it was ordered without seeking a medical opinion.

50. Furthermore, the Court observes, like the Commission, that the Public Health Act, as in force at the relevant time, did not contain any provision empowering prosecutors to commit a person for compulsory confinement to a psychiatric clinic for the purpose of effecting a psychiatric examination.

Before the Court, the Government relied on section 59(2) and section 61(1) of the Act, according to which a prosecutor must conduct an inquiry and arrange for the psychiatric examination of the person concerned before submitting to the competent court a request for his psychiatric internment. However, these provisions did not mention any competence of the prosecutor to order the detention of the individual concerned with the aim of securing his examination. Instruction no. 1/81 of the Minister of Public Health, which implied such a competence, did not lay down any rules in this respect and thus lacked the requisite clarity.

Moreover, the applicable law, as in force at the relevant time and even after its amendment in 1997, does not provide for the seeking of a medical opinion as a precondition to ordering detention with a view to compulsory psychiatric examination and thus falls short of the required standard of protection against arbitrariness.

51. These shortcomings were not remedied by the fact that internal Guidelines no. 295/85 of the Chief Public Prosecutor's Office contained provisions regarding compulsory psychiatric examinations. The guidelines were an unpublished document without formal legal force.

In this respect, the Court reiterates that the expressions “in accordance with the law” and “in accordance with a procedure prescribed by law” require that the impugned measure should have a basis in domestic law and also refers to the quality of the law in question, requiring that it should be accessible to the person concerned and foreseeable as to its effects (see Amann v. Switzerland [GC], no. 27798/95, § 50, ECHR 2000-II, and the Amuur v. France judgment of 25 June 1996, Reports 1996-III, pp. 850-51, § 50).

52. Finally, as the Commission rightly noted, the fact that no decision terminating the applicant's detention was issued is another indication of the ambiguous legal procedure and the lack of certainty as regards his deprivation of liberty.

53. The Court thus finds a violation of Article 5 § 1 of the Convention on account of the fact that the applicant's deprivation of liberty was not justified under sub-paragraph (e) of this provision and had no basis in domestic law which, moreover, does not provide the required protection against arbitrariness as it does not require the seeking of a medical opinion.

IV. ALLEGED VIOLATION OF ARTICLE 5 § 4 OF THE CONVENTION

54. The applicant complained that, in breach of Article 5 § 4 of the Convention, he was denied the right to have the lawfulness of his detention reviewed by a court. This provision reads:

“Everyone who is deprived of his liberty by arrest or detention shall be entitled to take proceedings by which the lawfulness of his detention shall be decided speedily by a court and his release ordered if the detention is not lawful.”

A. Arguments before the Court

55. The applicant stated that the prosecutor who had ordered his detention did not have the characteristic features of a “court” and did not conduct any proceedings of a judicial nature. In particular, the applicant had no opportunity to present his position or challenge evidence. Neither did the applicant have access to a court subsequently, after his detention had been ordered.

56. The Government submitted that what mattered was the nature and competence of the body reviewing the lawfulness of the detention and not its name. In the applicant's case, his detention was subject to review by a district and a regional prosecutor. The applicant could also appeal to the Chief Public Prosecutor but failed to do so.

The Government admitted that the relevant law did not provide for an appeal to a court in cases of detention ordered in the framework of an inquiry prior to the institution of proceedings for psychiatric internment. That was due to the fact that between 1992 and 1998 opinions were split in Bulgaria on the question of prosecutors' status. However, since the Court's judgment in the case of Assenov and Others v. Bulgaria (judgment of 28 October 1998, Reports 1998-VIII) there had been several legislative amendments in 1999 designed to bring the law into line with the Convention requirements and the Court's case-law. Therefore, there had been a sincere effort in this respect on the part of the Bulgarian authorities. On this basis, and considering that the purpose of the Convention was to exercise pressure on States with a view to bringing their legislation into line with it, the Government urged the Court to reject the complaint under Article 5 § 4 of the Convention.

57. The Commission found that it had not been open to the applicant to appeal to a court in order to challenge the lawfulness of his deprivation of liberty.

B. The Court's assessment

58. The Court recalls its established case-law according to which everyone who is deprived of his liberty is entitled to a supervision of the detention's lawfulness by a court. The Convention requirement that an act of deprivation of liberty be amenable to independent judicial scrutiny is of fundamental importance in the context of the underlying purpose of Article 5 of the Convention to provide safeguards against arbitrariness. What is at stake is both the protection of the physical liberty of individuals and their personal security (see the Kurt v. Turkey judgment of 25 May 1998, Reports 1998-III, p. 1185, § 123).

In some cases the judicial supervision may be incorporated in the decision ordering detention if it is taken by a body which constitutes a “court” within the meaning of Article 5 § 4 of the Convention. In order to constitute such a “court”, an authority must be independent from the executive and from the parties. It must also provide the fundamental guarantees of judicial procedure applied in matters of deprivation of liberty.

If the procedure of the competent body ordering the detention does not provide such guarantees, the State must make available effective recourse to a second authority which does provide all the guarantees of judicial procedure. The person concerned should have access to a court and the opportunity to be heard either in person or through some form of representation (see the De Wilde, Ooms and Versyp v. Belgium judgment of 18 June 1971, Series A no. 12, pp. 39-41, §§ 73-76, and the Winterwerp judgment cited above, pp. 24-25, §§ 60-61).

59. It is undisputed by the Government that Bulgarian law at the relevant time did not provide for an appeal to a court against detention ordered by a prosecutor in the framework of an inquiry with a view to instituting proceedings for psychiatric internment. The Court takes note of the unquestionably sincere efforts made by the Bulgarian authorities to bring domestic legislation into line with the Convention. This observation, however, can in no way serve as a ground for rejecting the applicant's complaint, which concerns actual events affecting his Convention rights. The accuracy of the Government's statement that the law has been brought into line with the Convention through legislative amendments adopted in 1999, which is disputed by the applicant, cannot be assessed in the context of the present case. The Court must limit its examination to the particular circumstances of the case.

60. The Court notes in this respect that the applicant's detention was ordered by a district prosecutor, who subsequently became a party to proceedings against him, seeking his psychiatric internment (see paragraphs 15 and 27 above). The district prosecutor's order was subject to appeal solely to higher prosecutors.

It cannot be considered, therefore, that the remedy required by Article 5 § 4 of the Convention was available to the applicant. That provision guarantees to every arrested or detained person the right to appeal to a court. The necessary supervision of lawfulness was thus neither incorporated in the initial decision for the applicant's detention nor ensured through the existing possibilities to appeal.

61. The Court therefore finds that there has been a violation of Article 5 § 4 of the Convention in that the applicant was deprived of his right to have the lawfulness of his detention reviewed by a court.

V. APPLICATION OF ARTICLE 41 OF THE CONVENTION

62. Article 41 of the Convention provides:

“If the Court finds that there has been a violation of the Convention or the Protocols thereto, and if the internal law of the High Contracting Party concerned allows only partial reparation to be made, the Court shall, if necessary, afford just satisfaction to the injured party.”

A. Damage

63. The applicant claimed 130,360 United States dollars (USD) in respect of pecuniary damage. This included USD 120,000 in lost income – USD 1,000 per month for a period of ten years – as the applicant was allegedly prevented through the events complained of from accepting a business offer, a further USD 10,000 in expenses for treatment in a sanatorium and USD 360 in medication against pneumonia. Some of the above claims were supported by copies of business correspondence, invoices from a pharmacy and several apparently irrelevant documents.

64. The applicant also claimed 40,000 French francs (FRF) in compensation for the moral and physical damage he suffered as a result of his detention.

The applicant argued that the feeling of helplessness and fear generated by the lack of legal basis and of any possibility of obtaining a judicial review of his detention should be taken into account. The fact that he was detained in a psychiatric clinic where he was treated as an insane person was a particularly grave encroachment on his human dignity and was the source of humiliation and pain. He was given sedatives and was tied to his bed at night. He was detained incommunicado for three days, no visitor having been allowed to see him until the third day of his detention. When he developed pneumonia, he was referred for specialised treatment after a long delay which threatened his life.

65. The Agent of the Government submitted that the applicant was diagnosed as mentally ill and that the alleged feelings of fear and helplessness were in fact characteristic of his medical condition. Furthermore, in the opinion of the Agent, the exorbitant amounts claimed by the applicant were “the fruit of his mental disorder”.

The Government also presented a detailed analysis of all documents submitted by the applicant in support of his claim for pecuniary damage, characterised some of them as forgeries and stated that one of them concerned what the Agent of the Government described as the applicant's “heroic communist past” rather than matters relevant to the case.

The Government finally argued that the standard of living in Bulgaria should be taken into account and urged the Court to reject the claims for just satisfaction.

66. The Court considers, the gratuitous statements of the Agent of the Government notwithstanding, that the applicant has not shown a direct causal link between the violations of the Convention found in the present case and the alleged pecuniary damage. In particular, the fact that the applicant had received a business offer is not conclusive evidence of lost income. In respect of the medical expenses claimed, the Court recalls that the Commission declared inadmissible the applicant's complaints that the doctors wanted to kill him and that they damaged his health (see the Commission's admissibility decision of 16 April 1998).

67. As for non-pecuniary damage, the Court considers that the applicant must have endured pain and suffering as a result of his unlawful detention, which lasted twenty-five days, and the impossibility of obtaining a judicial control, which undoubtedly led to a feeling of helplessness in the hands of the authorities. The fact that the applicant was detained in a psychiatric clinic although he had not reliably been shown to be of unsound mind is a further aggravating circumstance.

Having regard to its case-law (see the Lukanov v. Bulgaria judgment of 20 March 1997, Reports 1997-II; the Sakık and Others v. Turkey judgment of 26 November 1997,Reports 1997-VII; the Demir and Others v. Turkey judgment of 23 September 1998, Reports 1998-VI; Baranowski v. Poland, no. 28358/95, ECHR 2000-III; and Witold Litwa, cited above) and making its assessment on an equitable basis, the Court awards 4,000 levs (BGN) in respect of non-pecuniary damage.

B. Costs and expenses

68. The applicant claimed FRF 240 in postal expenses and FRF 1,300 for translation of his written observations submitted in the proceedings before the Commission (the equivalent of about BGN 540). The applicant presented copies of invoices and postal receipts. He did not claim any amount in respect of the proceedings before the Court, for which he had received legal aid.

69. The Government stated that the documents submitted by the applicant did not prove that he had actually incurred the expenses claimed. In any event, the amount of legal aid paid by the Council of Europe should be deducted.

70. The Court notes that the applicant's claims relate solely to the proceedings before the Commission whereas the legal aid received by him, in the amount of FRF 4,100, only concerned the proceedings before the Court. Therefore, no deduction can be made.

The Court observes, however, that in the course of the proceedings before the Commission the applicant made numerous uninvited submissions and considers that he cannot claim translation and postal expenses in respect of all of them. Deciding on an equitable basis, the Court awards BGN 300.

C. Default interest

71. According to the information available to the Court, the statutory rate of interest applicable in Bulgaria at the date of adoption of the present judgment is 13.85% per annum.

FOR THESE REASONS, THE COURT UNANIMOUSLY

1.Dismisses the Government's preliminary objection;

2.Holds that there has been a violation of Article 5 § 1 of the Convention;

3.Holds that there has been a violation of Article 5 § 4 of the Convention;

4.Holds

(a)that the respondent State is to pay the applicant, within three months, the following amounts:

(i) for non-pecuniary damage, BGN 4,000 (four thousand levs);

(ii) for costs and expenses, BGN 300 (three hundred levs), together with any value-added tax that may be chargeable;

(b)that simple interest at an annual rate of 13.85% shall be payable from the expiry of the above-mentioned three months until settlement;

5.Dismisses the remainder of the applicant's claims for just satisfaction.

Done in English, and delivered at a public hearing in the Human Rights Building, Strasbourg, on 5 October 2000.

Vincent Berger Georg Ress
Registrar President